Prace konserwatorsko-archeologiczne objęły swoim zasięgiem średniowieczną studnię odkrytą podczas badań wykopaliskowych prowadzonych na górnym zamku w Iłży w 2009 roku przez zespół pod kierunkiem dr Zbigniewa Lechowicza. Wówczas odkopano studnię do głębokości ok. 1,10 metra. Już w ubiegłym roku od 24 czerwca do 31 lipca zespół pod kierunkiem Mieczysława Bieni podjął prace konserwatorsko-archeologiczne w obrębie zamkowej studni eksplorując jej wypełnisko do poziomu 11.00 metrów. W trakcie eksploracji na bieżąco uzupełniano ubytki w konstrukcji obiektu. Prace prowadzone były z inicjatywy i ze środków finansowych Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
Studnia została wymurowana w średniowieczu z bloczków lokalnego kamienia wapiennego, układanych na zaprawę wapienną, do której bardzo często dodawano gruzu kamiennego i ceglanego. Sporadycznie w konstrukcji pojawiają się bloczki granitu, innego materiału kamiennego oraz fragmenty cegieł. Powstałe przez wieki braki w konstrukcji zostały po odkryciu uzupełnione fragmentami kamieni wapiennych, i częściowo zrekonstruowane, a szczeliny pomiędzy kamieniami ściśle wypełnione zaprawą wymieszaną z drobnymi fragmentami kamieni, głównie piaskowca.
Prace konserwatorsko-archeologiczne podjęte w 2020 roku polegały na eksploracji historycznego zasypiska od osiągnięte w 2019 roku poziomu 11.10 m do 20.00 metra. Do tego zadania użyto metody archeologicznej eksploracji obiektów nieruchomych. Warstwy zasypiskowe takie jak: gruz ceglano-kamienny, miał ceglany, zaprawę wapienną i inne pochodzące z rozbiórki zamku w 1 połowie XIX wieku usuwano ze studni warstwami mechanicznymi o miąższości ok. 10 cm. Już na dole studni, podczas eksploracji następowało wydzielenie z warstwy zabytków ruchomych i ich inwentaryzacja. Dlatego też eksplorację prowadził doświadczony archeolog. Również wszystkie informacje dotyczące sytuacji stratygraficznej oraz stanu zachowania kamiennej cembrowiny obiektu były na bieżąco notowane w dzienniku badań i obserwacji archeologicznej. Urobek był wyciągany na powierzchnię mechanicznie, tutaj był ponownie przesiewany i segregowany. Pozyskiwano z niego większe fragmenty cegieł, kamieni wapiennych pochodzących z rozebranych murów zamkowych oraz większe elementy detali architektonicznych, wykonanych głównie z piaskowca a pochodzących przede wszystkim z obramowania drzwi i okien (fragmenty nadproży, węgarów). Te elementy były składowane na terenie dziedzińca zamku górnego, natomiast materiał przesiany taki jak: miał i drobny gruz były wywożone taczkami pod basztę, skąd następnie zostały zabrane i wywiezione poza teren zamku.
Wypełnisko studni stanowił amorficzny w sensie stratygraficznym zasyp gruzowy. Na jego wartość składały się:
- bloki ułamanej skały wapiennej
- fragmenty cegieł o różnych wymiarach (najczęściej spotykany: 275-280 mm x 140 mm x 69-74 mm)
- grudy zaprawy wapienno-piaskowej pochodzące z destrukcji ścian oraz stropów,
- miał ceglano-kamienny
W wyżej wymienionym wypełnisku gruzowym wystąpiły również zabytki ruchome takie jak:
- fragmenty ceramiki naczyniowej (XVII-XVIII w.)
- fragmenty kafli płytowych i garnkowych (XVII-XVIII w.)
- fragmenty kamiennych detali architektonicznych
- fragmenty płytek ceramicznych, posadzkowych
- fragmenty kości zwierzęcych.
Na niektórych poziomach pojawiły się ślady spalenizny w postaci węgla drzewnego. Na całej 20 metrowej miąższości zasypiska studni wystąpił taki sam chronologicznie materiał ruchomy wskazujący na jednoczasowe wypełnienie (zasypanie) obiektu.
W sezonie badawczym w roku 2020 w zasypisku studni wystąpiła znacznie mniejsza ilość materiału zabytkowego ruchomego. Zdecydowanie mniej było szczególnie kafli oraz fragmentów potłuczonych naczyń glinianych. Za to od poziomu 17 metra dało się zaobserwować nagromadzenie w masie zasypiskowej większych elementów architektonicznych wykonanych z piaskowca, elementów pochodzących z nadproży i węgarów. Część z nich była znacznych rozmiarów i proces ich wydobycia na powierzchnię był bardzo trudny. W sumie wydobyto 21 tego typu przedmiotów. Dwa o bardzo dużych wymiarach i wadze pozostały na głębokości 20 metrów w studni i zostaną wydobyte na powierzchnię w następnym sezonie.
Zebrany w trakcie badań wykopaliskowych materiał zabytkowy został umyty, zakonserwowany, opisany i zapakowany zgodnie z obowiązującymi wymogami, a następnie zdeponowany w Muzeum Regionalnym w Iłży.
Drugim elementem prac badawczych i konserwatorskich było systematyczne uzupełnianie brakujących elementów w konstrukcji studni. W tym sezonie ściany studni na zdecydowanej większości swojej powierzchni nie wymagały żadnych działań zabezpieczających. Istniały jednak miejsca, gdzie nastąpiło znaczne wypłukanie wapiennej spoiny spomiędzy wapiennych bloczków i trzeba było ją uzupełnić.
W wyniku prowadzonych prac badawczych w wypełnisku studni stwierdzono występowanie jednolitej warstwy zasypiskowej zawierający materiał ruchomy z XV-XVIII wieku. Do zasypania studni doszło na początku XIX wieku.
Kamienna konstrukcja studni jest dosyć dobrze zachowana, nie wymagała większych prac naprawczych, a jedynie uzupełnień zaprawy wapienno-piaskowej. Na głębokości 19.50 m od stropu zmienił się kształt studni z okrągłej na kwadratową , zmieniła się również jej konstrukcja z wybudowanej z kamiennych bloczków układanych na zaprawę wapienną na wykutą w litej skale wapiennej.
Znacznie mniej materiału zabytkowego ruchomego pozyskano z zasypiska studni, za to pojawił się w nim nowy element, którym są pokruszone duże, nieraz kilkudziesięciokilogramowe fragmenty detali architektonicznych, pochodzące głównie z obramowań otworów przeważnie drzwiowych, pierwotnie tworzących ozdobne portale z piaskowca.
W trakcie prac w 2020 roku udało się wyeksplorować studnię zamkową do poziomu 20 metra. Jej konstrukcja zachowała się w bardzo dobrym stanie. Dlatego też wskazane byłoby kontynuowanie w przyszłości prac badawczo-konserwatorskich do osiągnięcia poziomu dna historycznej, średniowiecznej studni, wszystko bowiem wskazuje, że powinno się ono pojawić na głębokości ok. 32 metrów.
